107 lat temu, 6 sierpnia 1914 z krakowskich Oleandrów w kierunku Kielc wyruszyła 1. Kompania Kadrowa. Pododdział utworzony 3 sierpnia 1914 przez Józefa Piłsudskiego z połączenia członków Związków Strzeleckich i Polskich Drużyn Strzeleckich był zalążkiem Wojska Polskiego.
Kwestia niepodległości na przełomie XIX i XX wieku
Przegrane w 1864 roku powstanie styczniowe i represje, które po nim nastąpiły skutecznie zniechęciły Polaków do podjęcia kolejnej walki o wolność. Duża część polskiego społeczeństwa uważała niepodległą Polskę za rzecz nierealną. Dominowała postawa konserwatywna, zorientowana na współpracę z zaborcami i negocjacje nakierowane na uzyskanie pewnych ustępstw dotyczących praw do zachowania własnej tożsamości narodowej.
Zmiany zaczęły następować na przełomie XIX i XX wieku. Do głosu zaczęło dochodzić nowe pokolenie, które osobiście nie zaznało klęski powstania styczniowego. Właśnie to pokolenie postanowiło jeszcze raz podjąć walkę zbrojną o polską niepodległość.
Jednym z przedstawicieli tego pokolenia był Józef Piłsudski. W czasie studiów związał się z niepodległościowymi organizacjami konspiracyjnymi, zamieszany był także w zamach na cara za co został skazany na 5 letnie zesłanie na głąb Rosji. Po powrocie związał się z Polską Partią Socjalistyczną, gdzie dalej prowadził działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości. Z czasem zainicjowano przejęcie przez partię nowej taktyki – taktyki czynu. Powstała Organizacja Bojowa PPS.
13 listopada 1904 roku na placu Grzybowskim w Warszawie zorganizowano manifestację przeciwko mobilizacji do armii rosyjskiej w związku z wojną rosyjsko-japońską. W czasie manifestacji doszło do zbrojnego starcia członków Organizacji Bojowej PPS z rosyjską policją i wojskiem. Było to pierwsza potyczka z Rosjanami od czasów postania styczniowego. Później Organizacja Bojowa PPS wzięła czynny udział w rewolucji 1905 roku.
Związek Walki Czynnej i Związki Strzeleckie
Grupa członków Związku Walki Czynnje (ZWC) z Krakowa. Od lewej: Adam Koc ps. Witold, Edward Rydz ps. Śmigły, Stanisław Machowicz ps. Sawa, Kordian Zamorski ps. Ignacy, Wilhelm Wyrwiński ps. Wilk, rok 1911
Po rewolucji 1905 roku, Józef Piłsudski zweryfikował swoje poglądy na temat metod i środków działania mających przynieść Polsce niepodległość. Swoją działalność niepodległościową przeniósł do Galicji, gdzie wraz ze współpracownikami stworzył nową, niezależną od PPS organizację – Związek Walki Czynnej. Miał on być zaczątkiem ogólnopolskiego ruchu wojskowego oraz przygotować kadry dla przyszłego powstania przeciwko Rosji.
Związek Walki Czynnej był organizacją tajną, elitarną, przez co liczba jego członków nie była duża. W szczytowym okresie liczył nieco ponad 200. Kolejny przełom nastąpił w 1909 roku kiedy to władze Austro-Węgier zezwoliły na powstawanie legalnych organizacji paramilitarnych. Władze ZWC postanowiły to wykorzystać. Postanowiono stworzyć nowe, legalne polskie organizacje paramilitarne, które miały stanowić rezerwuar nowych członków dla elitarnego i tajnego ZWC.
W roku 1910 z inspiracji władz ZWC powstały dwa ”towarzystwa sportowe”: 23 kwietnia we Lwowie – Związek Strzelecki oraz 1 grudnia w Krakowie – Towarzystwo „Strzelec”. Przewodniczącym pierwszego został Władysław Sikorski, zaś drugiego –Włodzimierz Tetmajer.
Działalność organizacji strzeleckich miała dwa główne cele. Pierwszym z nich było przygotowanie kadr dla przyszłej narodowej siły zbrojnej, zaś drugim popularyzowanie w społeczeństwie polskim idei walki zbrojnej z Rosją, która miała przynieść Polsce niepodległość. Początkowo nie udawało się jednak zjednoczenie organizacji strzeleckich w jeden duży związek. Władze austro-węgierskie blokowały dążące do tego inicjatywy, obawiając się, powstania w ten sposób scentralizowanej, silnej organizacji nie podlegającej kontroli Wiednia. Mimo to Piłsudski, dążąc cały czas do zespolenia organizacji strzeleckich, doprowadził do używania wobec nich określenia ”’Związki Strzeleckie”’. Do czerwca 1912 roku faktyczną władzą zwierzchnią dla obu organizacji był utajony Wydział ZWC i Rada Główna ZWC, zaś nieformalnym ale realnym zwierzchnikiem był Józef Piłsudski.
W roku 1912 podjęto próbę scalenia Związków Strzeleckich z Polskimi Drużynami Strzeleckimi (PDS), organizacją związaną ze środowiskami narodowymi. Jednak na drodze do zjednoczenia stanęły względy ideologiczne i niechęć niektórych Drużyniaków do służby pod rozkazami Józefem Piłsudskim. Mimo to Józef Piłsudski w rozkazie do Strzelców z 22 grudnia 1913 roku informował, że mimo niepowodzenia akcji scaleniowej Polskie Drużyny Strzeleckie powinny pozostać organizacją zaprzyjaźnioną, najbliższą spomiędzy innych polskich organizacji wojskowych.
Według danych z marca 1914 roku Związek Strzelecki liczył 6449 przeszkolonymi strzelcami, z czego 6382 w okręgu krakowskim, 1274 – we lwowskim, 1166 – w rzeszowskim oraz 362 – w zagranicznym. Nie jest to jednak liczba pełna, ponieważ Związek Strzelecki posiadał także struktury niejawne na terenie zaborów rosyjskiego i pruskiego. Struktura społeczna Związku zmieniała się z czasem. Początkowo dominowała młodzież pochodzenia inteligenckiego, lecz już od końca 1913 roku zaczęła przeważać młodzież robotnicza i chłopska. Podobnie zmieniło się miejsce pochodzenia strzelców. Początkowo większość stanowili obywatele Królestwa Polskiego, później przybywało poddanych austro-węgierskich i w czerwcu 1914 roku stanowili oni już 89% członków organizacji.
Ćwiczenia Strzelców w Zakopanem, rok 1913
Formowanie i organizacja oddziału
W lipcu 1914 roku sytuacja w Europie była bardzo napięta. 28 czerwca arcyksiążę austriacki Franciszek Ferdynand został zastrzelony w Sarajewie przez Gavrilo Principa, serbskiego nacjonalistę z organizacji Czarna Ręka. Zdarzenie to przyczyniło się do wypowiedzenia wojny przez Austro-Węgry Serbii, co nastąpiło 28 lipca 1914 roku. System sojuszy doprowadził, że wojna ta przerodziła się szybko w I wojnę światową.
Tuż przed samym wybuchem I wojny światowej Józefowi Piłsudskiemu udało się podporządkować sobie Polskie Drużyny Strzeleckie. 8 lipca 1914 roku odbyła się konferencja władz naczelnych polskich organizacji wojskowych w Galicji. Jej efektem było uzgodnienie zasad współpracy pomiędzy ZS, PDS a Stałymi Drużynami Sokolimi i Drużynami Bartoszowymi. Kolejna konferencja odbyła się 29 lipca 1914 roku w Krakowie i jej owocem była zgoda PDS na podporządkowanie się ZS w razie wojny.
31 lipca 1914 roku w Cesarstwie Austro-Węgierskim ogłoszona została mobilizacja. Pobór objął też wielu członków polskich organizacji wojskowych co zdezorganizowało ich plany. Reakcją Komendy Głównej Związku Strzeleckiego było wydanie 2 sierpnia, częściowego rozkazu mobilizacyjnego dla członków ZS i PDS. Miejscem koncentracji oddziałów strzelców i drużyniaków były Oleandry pod Krakowem. 3 sierpnia sformowana została tam 1. Kompania Kadrowa, dowodzona przez Tadeusza Kasprzyckiego, później ze zmobilizowanych strzelców utworzono kolejne kompanie. Do 8 sierpnia sformowano w Krakowie łącznie 13 kompanii w sile około 1600 strzelców.
II pluton 1. Kompanii Kadrowej w Krakowie, sierpień 1914 roku
1. Kompania Kadrowa miała się stać symbolem przez co miała charakter elitarny. Składała się z wyborowych żołnierzy, o wyższym niż przeciętne wykształceniu wojskowym. Byli to jednak ludzie młodzi. Przeważał przedział wiekowy 19-24 lata. Jej członkowie nie otrzymali żadnych stopni, właściwe szarże mieli uzyskać w bitwach. Kompania była w miarę jednolicie umundurowana i uzbrojona. Podstawową bronią był karabin był austriacki Mannlicher wz. 90 i wz. 95.
Działania bojowe
Oddział wyruszył z Oleandrów 6 sierpnia około godziny 4 rano i skierował się w stronę granicy Królestwa Polskiego. Jego zadaniem było wywołanie na terenie Królestwa ogólnonarodowego powstania skierowanego przeciwko Rosjanom. Granicę przekroczono o godzinie 9:45 w Michałowicach.
Następnego dnia 1. Kompania Kadrowa zajęła Miechów, a 9 sierpnia Książ Wielki i Jędrzejów. 10 sierpnia do oddziału dołączyły dwie kolejne kompanie strzeleckie, z połączonych oddziałów powstał batalion. Dowództwo nad nim objął Kazimierz Sosnkowski. 11 sierpnia strzelcy przeszli Nidę i wkroczyli do Chęcin. 12 sierpnia dotarły kolejne oddziały i wzmocniony batalion skierował się na Kielce. Pod Słowikiem dołączyła do niego Komenda Główna z Piłsudskim na czele.
Po drobnych potyczkach z Rosjanami, oddziały strzeleckie na czele z Józefem Piłsudskim i jego sztabem zajęły Kielce. Siedzibę Komisariatu Wojskowego ulokowano w dawnym pałacu gubernatorskim.
Wejście Pierwszej Kompanii Kadrowej do Kielc, 12 sierpnia 1914 roku
Niestety wobec ostrzału rosyjskiej artylerii i widocznych przygotowań do ataku podjęto decyzję o wycofaniu się z rejonu Kielc do Chęcin, a później do miejscowości Brzeźno, Brzegi i Żerniki nad Nidą. 14 sierpnia, przez cały dzień strzelcy wsparci austriacką kompanią cyklistów toczyli walki z oddziałami rosyjskim. Następnego dnia sytuacja uległa zmianie. Rosyjskie oddziały rozpoczęły odwrót, Strzelcy idąc za wycofującym się wrogiem zajęli bez walk Korzecko, Bolomin, Rykoszyn, Kielce, a 19 sierpnia – Tumlin. Tak zakończył się pierwszy okres walk strzelców.
Obojętność polskiego społeczeństwa spowodowała, że plan wywołana powstania przeciw Rosji nie powiódł się. Wobec tego polscy politycy z Galicji 16 sierpnia powołali w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy (NKN) oraz podległe mu Legiony Polskie mające walczyć z Rosją u boku C.K. Armii. 22 sierpnia Komendant Józef Piłsudski wydaje rozkaz o wcieleniu oddziałów strzeleckich do tworzących się Legionów Polskich. Strzelcy Piłsudskiego stają się 1 pułkiem piechoty Legionów Polskich – kadrą przyszłej I Brygady.
Upamiętnienie
W okresie międzywojennym wymarsz 1. Kompanii Kadrowej z Krakowa był uważany za początek budowy polskich sił zbrojnych. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, większość jej członków ukończyła służbę wojenną ze stopniami oficerskimi.
W 1924 roku Minister Spraw Wojskowych gen. dyw. Władysław Sikorski zatwierdził odznakę pamiątkową „Pierwszej Kadrowej”. Nadano ją ponad 140 osobom.
W 1924 roku, w 10 rocznicę wymarszu „Kadrówki” zorganizowano marsz upamiętniający to wydarzenie. Miał on charakter zawodów sportowo-paramilitarnych, jego uczestnikami byli członkowie Związku Strzeleckiego, młodzież szkolna, harcerze i żołnierze Wojska Polskiego. Kolejne marsze organizowano w kolejne rocznice, aż do roku 1939. W okresie powojennym marsze były zakazane. Do ich tradycji powrócono w latach 80, z inicjatywy środowisk niepodległościowych.
Ostatnia defilada Pierwszej Kadrowej na Błoniach krakowskich, 6 sierpnia 1939 roku
Zdjęcie w tle ©Źródło: commons.wikimedia.org Józef Piłsudski ze swoim sztabem przed pałacem gubernialnym w Kielcach. 12 sierpnia 1914 roku, autor: Marian Fuks (1884-1935), licencja: domena publiczna / public domain
Zdjęcie w artykule nr 1 ©Źródło: commons.wikimedia.org Grupa członków ZWC z Krakowa, rok 1911, autor: NN, licencja: domena publiczna / public domain
Zdjęcie w artykule nr 2 ©Źródło: commons.wikimedia.org Ćwiczenia Strzelców w Zakopanem. Rok 1913, autor: NN, licencja: domena publiczna / public domain
Zdjęcie w artykule nr 3 ©Źródło: commons.wikimedia.org II pluton Pierwszej Kompanii Kadrowej w Krakowie, sierpień 1914, autor: NN, licencja: domena publiczna / public domain
Zdjęcie w artykule nr 4 ©Źródło: commons.wikimedia.org Wejście Pierwszej Kompanii Kadrowej do Kielc, 12 sierpnia 1914, autor: Stanisław Mucha (1895-1976), licencja: domena publiczna / public domain
Zdjęcie w artykule nr 5 ©Źródło: commons.wikimedia.org Ostatnia defilada Pierwszej Kadrowej na Błoniach krakowskich, 6 sierpnia 1939,autor: NN, licencja: domena publiczna / public domain
